δομή vs περιεχόμενο, σημειώσατε 2
Οι ιστορίες μπορούν να χωριστούν, ανάλογα με τη δομή τους και τα επίπεδα των συγκρούσεων που περιλαμβάνουν, σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: κλασική, μοντέρνα, μεταμοντέρνα. Δύο από τα μοτίβα συγκρούσεων που ορίζουν την κλασική ιστορία είναι «άνθρωπος ενάντια στη φύση» και «άνθρωπος ενάντια σε άνθρωπο», ενώ δύο αντίστοιχα για την μοντέρνα είναι «άνθρωπος ενάντια στην κοινωνία» και «άνθρωπος ενάντια στον εαυτό του». Οι ταινίες «Η Επιστροφή» του Αλεχάντρο Γκονζάλεζ Ινιαρίτου (σε σενάριο του Μαρκ Σμιθ και του Αλεχάντρο Γκονζάλεζ Ινιαρίτου) και «Ο Αστακός» του Γιώργου Λάνθιμου (σε σενάριο του Ευθύμη Φιλίππου και του Γιώργου Λάνθιμου) είναι δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα που πατάνε στις δύο αυτές πλοκές αντίστοιχα, αποτελώντας όμως ταυτόχρονα και απόδειξη του γεγονότος ότι αυτό που μετράει περισσότερο είναι το μήνυμα και όχι το μέσο. Στην «Επιστροφή» ο βασικός χαρακτήρας Χιου Γκλας βρίσκεται, μαζί με τον ημίαιμο Ινδιάνο γιο του, οδηγός μίας ομάδας κυνηγών που μαζεύουν δέρματα ζώων, στα χιονισμένα βουνά τη Αμερικής, κάπου στη δεκαετία του 1820. Όταν δέχεται τη βίαιη επίθεση μιας αρκούδας, ο Χιου αφήνεται μισοπεθαμένος στην αφιλόξενη ύπαιθρο, αφού πρώτα γίνεται μάρτυρας της δολοφονίας του γιου του από έναν από τους πρώην «συντρόφους» του. Ορμώμενος από την εσωτερική του ανάγκη για επιβίωση, αλλά πάνω απ’ όλα για εκδίκηση, ο Χιου θα καταφέρει να επιβιώσει ενάντια στη φύση, αλλά και στους Ινδιάνους και στους Γάλλους εχθρούς του, και να εκδικηθεί το δολοφόνο του γιου του. Ένας ήρωας που στηρίζεται στην αγάπη για την οικογένεια κατορθώνει το ακατόρθωτο κι επιτυγχάνει το στόχο του σε μία καθαρά γραμμική ιστορία, στην οποία όλα τα σημεία πλοκής βρίσκονται «στη θέση τους».
Από την άλλη πλευρά ο «Αστακός» στηρίζεται στην αντίθεση του ανθρώπου με την κοινωνία και τα κοινωνικά πρότυπα. Ένας άντρας, ο Ντέιβ, αφού τον εγκαταλείπει η γυναίκα του για κάποιον άλλον, μεταφέρεται σ’ ένα ξενοδοχείο, όπου πρέπει μέσα σε 45 μέρες να βρει ένα νέο ταίρι, αλλιώς θα μεταμορφωθεί σε ζώο της επιλογής του για να αφεθεί στο δάσος. Αφού αποτυγχάνει, το σκάει στο δάσος, όπου ζουν παράνομα κι άλλοι μοναχικοί. Εκεί ερωτεύεται μία γυναίκα, κάτι που όμως απαγορεύεται στην κοινωνία αυτή. Όταν η γυναίκα τιμωρείται με τύφλωση για την επιλογή της, ο Ντέιβ αποφασίζει να δραπετεύσει μαζί της στην πόλη, όπου θα τυφλωθεί οικειοθελώς για να μπορέσει να είναι μαζί της. Ο Λάνθιμος στηρίζει το σενάριό του σε τρεις παράλληλους κόσμους: μία δυστοπία (το ξενοδοχείο), μία φαινομενική ουτοπία (το δάσος) και μία καθημερινή «φυσιολογική» κοινωνία. Ο Ντέιβ δεν ταιριάζει πουθενά, παρόλα αυτά δεν επιλέγει άμεσα τη ρήξη με τις κοινωνίες αυτές, προσπαθεί και στις τρεις να προσαρμοστεί, έως το σημείο που δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Ο Λάνθιμος με τον Φιλίππου αποφεύγουν την κλασική δομή, τα σημεία πλοκής μετακινούνται στα άκρα ή παραλείπονται ηθελημένα και η δράση του βασικού χαρακτήρα είναι περιορισμένη, με τις συγκρούσεις να εντοπίζονται περισσότερο στο εσωτερικό του.
Η «Επιστροφή» έχει ένα σενάριο το οποίο πατάει σ’ ένα από τα πιο βασικά μοτίβα της σεναριογραφίας: ένας χαρακτήρας με μία έντονη επιθυμία αγωνίζεται για να επιτύχει κάτι. Αγνοεί όμως έναν επίσης βασικό κανόνα: ο χαρακτήρας θα πρέπει να έχει μία εσωτερική ανάγκη και μία μετάβαση, να μαθαίνει κάτι στο τέλος. Αυτό δεν ισχύει για τον Χιου, δεν υπάρχει καμία μετάβαση και δεν μαθαίνει τίποτα, όπως δεν μαθαίνει κάτι κι ο θεατής. Είναι μία περιπέτεια που μένει στο επίπεδο αυτό, ίσως αυτός είναι και ο λόγος που αν και η ταινία είναι υποψήφια για 12 Όσκαρ, δεν είναι υποψήφια στην κατηγορία του σεναρίου. Όταν τελειώσει η ταινία δεν μένει τίποτα ως «τροφή για σκέψη» στον θεατή, εκτός από τα εξαιρετικά πλάνα και την επιτυχημένη ερμηνεία των ηθοποιών.
Αντίθετα ο «Αστακός» μεταφέρει ένα ξεκάθαρο μήνυμα: «Η ελευθερία κι ο έρωτας δεν μπορούν να υπακούν σε απαγορεύσεις». Οι κόσμοι της ιστορίας στηρίζονται στις απαγορεύσεις αυτές: απαγορεύεται να μένεις μόνος, απαγορεύεται να αυνανίζεσαι, απαγορεύεται να ερωτεύεσαι. Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει και να παραμείνει σε κανέναν από τους κόσμους αυτούς. Συνεχίζει να διαφεύγει έως ότου φτάσει στο δικό του κόσμο, την ουτοπία της τυφλότητας, όπου υπάρχει όπως επιθυμεί, τρεφόμενος από ελεύθερες σκέψεις και πράξεις, μία άμεση αναφορά στην οιδιπόδεια τύφλωση ως απαραίτητη τιμωρία του έρωτα, αλλά και στο «Περί Τυφλότητας» του Σαραμάγκου. Το σενάριο του «Αστακού» έχει σημαντικά κενά: ο χαρακτήρας είναι άβουλος -σχεδόν αδιάφορος- η δράση καθοδηγείται περισσότερο από εξωτερικούς παράγοντες κι όχι από την ανάγκη του, η ιστορία όμως δίνει τροφή για σκέψη. Η ταινία δεν θα μπορούσε να είναι υποψήφια για Όσκαρ στην κατηγορία ξενόγλωσσης ταινίας. Όμως από μια άψογα εκτελεσμένη, αδιάφορη ιστορία, προτιμώ μία σχετικά άτεχνη, με κενά, αλλά με λόγο ύπαρξης. Κρίμα μόνο που ο Φιλίππου κι ο Λάνθιμος επέμειναν σχεδόν μανιοληπτικά να αποφύγουν κάποιους κανόνες, φοβούμενοι ίσως ότι θα κατηγορηθούν πως υποκύπτουν σε κλασικές δομές και πως θα έχαναν έτσι των τίτλο των πατριαρχών του Greek Weird Wave.
Στο Λάκκο 